‘Níl Manainn saor ó locht i scéal an chiníochais’

Shoh art screeu Isla Callister 'syn earishlioar Nos.ie er yn 17oo Mean Souree 2020.

Lurg yn dunverys meechairagh jeh George Floyd ec laueyn meoiryn shee ayns Minneapolis, hie ymmodee çhionraa er cummal er feie ny cruinney. Ren yn çhaghteraght Black Lives Matter skeaylley dy tappee, yllagh er peiagh erbee va noi kynneeaghys as yn ymmyd jeh niart raghtal liorish meioryn shee dy hassoo seose.

Er yn 9oo laa Mean Souree, haink yn çhaghteraght Black Lives Matter gys Mannin as ren erksyn 1500 dy leih co-hooill dy yannoo obbal er kynneeaghys ayns Mannin. Myr ayrn jeh çhionraa sheeoil, loayr Manninee er ard, cur feanish er ny taghyrtyn lesh kynneeaghys oc, fockley magh dy baghtal dy vel eh bio er yn ellan ain.

Fy-yerrey, ta reayrtyn as skeealyn atçhimagh jeh raghlid meoiryn shee Americaanagh as Sostynagh er ghoostey coloayrtys mychione ymmoddee aghtyn ta kynneeaghys loauaghey ny mast'ain. Ga dy vel yn troddan Black Lives Matter er ve caggey son shoh rish roud, dob shin dy chlashtyn as daill shin dy chooney.

Ren yn raaipey neose jeh'n jalloo grainnit jeh Edward Colston ayns Bristol shiaghtin er dy henney cur aahoshiaght er arganys mychione sleabaght as coloinaghys goaldagh. Nish, ta possanyn jannoo aghin dy chur er bun edjaghys ayns scoillyn dy chur eab er obbraghey noi kynneeaghys. N'irrin eh nagh nee ynrican feysht Americaanagh na Sostynagh t'ayn. She feysht Manninagh t'ayn neesht as nish shegin dooin shassoo eddin ry eddin rish nyn shennaghys dorraghey hene.

‘Sy hoghtoo as nuyoo lhing jeig, ghow Mannin ayrn ayns y chochionneeaght sleabey er ymmodee aghtyn. Goaill stiagh sleih ooasle gys lught ny hobbyr, chloie Manninee paart myr marçhannyn, ayrniaghyn as marrinee as va plandalyn fo paart-hellooderys as reir Manninee ayns ny hAmericaghyn.

Cha row lhongyn sleabey leeideilit as obbrit liorish deiney Manninagh ynrican, haink ad gys yn ellan voish Laaphoyll dy ghellal ayns cooid neugheyr dy choonrey son sleabyn ayns yn Affrick Heear. Ec y traa v'ayn, cha deek ny marchanyn Manninagh ny keeshyn chustym goaldagh, jannoo ny costys roie oc ny sloo deyr. Myr eirtys, chossyn ymmodee Manninee sym geiltagh d'argid as gyn dooyt, va speeideilys yn ellan ec y traa kyndagh ayns paart rish y chochionneeaght sleabey.

Choud's ta'n chochionneeaght sleabey ny ayrn jeh shennaghys neareydagh Vannin, s'feer dy ren sluight sleab goll er dy chummey yn ellan t'ayn jiu neesht. She shoh ayrn elley jeh nyn shennaghys ta tannaghtyn follit foast.

Ruggit ayns Laaphoyll ayns 1815, va James Brown ny oe jeh sleab. Haink eh gys Mannin ayns 1846 ayns mean y visheydys clouderaght as hug eh er bun y phabyr naight ‘Emshir Vannin’. Ren eh ymmyd jeh'n phabyr dy chaggey son reihys yn Chiare as Feed dy ve jeant er aght deynlagh as er son shoh, ren ad cassid er Brown, gra dy row eh lunagh. Dob Brown dy chur leshtal huc as myr eirtys, hug ad 6 mee ayns pryssoon da.

Ga dy row eh ayns pryssoon, dreill Brown screeu artyn mychione seyrsnys pabyryn naight as deynlaght. Agh lurg aghin liorish e vac, v'eh feddynit dy row James Brown er ny chur ayns prysoon er aght neuleighoil as hooar eh seyrsnys 6 shiaghteeyn ny lurg. Tammylt giare ny yei, hug Brown y leigh er y Chiare as Feed, as chossyn eh £519 ayns cooilleeney leagh-assee, mysh £65,000 ny laaghyn t'ayn jiu.

Ny sloo na daa vlein ny yei, haink yn Chiare as Feed dy ve ny coyrle slattyssagh reihit. Gyn ourys, t'eh lesh bwooise da Brown dy row caghlaaghyn politikagh cooilleenit.

Nish ta'n traa er jeet dy ynsagh shennaghys firrinagh yn ellan. Lhisagh shoh goll er ynsaghey ayns ny scoillyn mygeayrt yn ellan dy chur toshiaght er coloartys mychione kynneeaghys as anchorrymid ayns Mannin. Ny sodjey, shegin dooin cummal seose sleih myr James Brown ayns skeeal Vannin myrgeddin.

S'feer nagh row Mannin neuchyndagh ayns yn cochionneeaght sleabey as s'feer nagh vel Mannin neuchyndagh ayns y chaggey noi kynneeaghys jiu. She tostid raghlid, as shegin dooin gobbraghey dy ve noi kynneeaghys er dagh aght fodmayd.

‘Níl Manainn saor ó locht i scéal an chiníochais’

Seo alt a scríobh Isla Callister san irisleabhar Nos.ie ar an 17ú Meitheamh 2020.

I ndiaidh an dúnmharaithe éagóraigh de George Floyd ag lámha gardaí i Minneapolis, chuaigh mórán agóidí ar siúl ar fud an domhain. Rinne an teachtaireacht Black Lives Matter scaipeadh go tapa, iarraidh ar dhuine ar bith a bhí in aghaidh an chiníochais agus an úsáid de lámh láidir ag gardaí le seasamh suas.

Ar an 9ú lá de Mheitheamh, tháinig an teachtaireacht Black Lives Matter go Manainn agus rinne os cionn 1500 duine mórshiúl le diúltú a dhéanamh do chiníochas i Manainn. Mar chuid den agóid síochánta, labhair Manannaigh os ard, ag tabhairt fianaise ar na heispéiris le ciníochas a bhí acu, ag fógairt amach go soiléir go bhfuil sé beo ar an oileán s'againn.

Faoi dheireadh, tá radhairc agus scéalta uafásacha de bhrúidiúlacht gardaí Meiriceánacha agus Sasanacha tar éis comhrá a dhúiseacht faoin iliomad bealaí atá ciníochas lofa inár measc. Cé go bhfuil an feachtas Black Lives Matter tar éis a bheith ag troid faoi seo le rófhada, dhiúltaíomar cloisteáil agus theip orainn cuidiú.

Rinne réabadh anuas na deilbhe de Edward Colston i mBriostó seachtain ó shin atosú ar aighneas faoin sclábhaíocht agus coilíneachas na nGall. Anois, tá grúpaí ag déanamh achainí le cur ar bun oideachais i scoileanna in iarracht oibriú in aghaidh an chiníochais. Is í an fhírinne í nach amháin ceist Mheiriceánach ná Shasanach atá ann. Is ceist Mhanannach atá ann freisin agus anois is éigean dúinn seasamh aghaidh ar aghaidh lenár stair dhorcha féin.

‘San ochtú agus naoú haois déag, ghlac Manainn páirt sa trádáil slábhaithe ar iliomad bealaí. Ag cur san áireamh daoine uaisle go dtí an lucht oibre, ghlac Manannaigh páirt mar cheannaithe, scairshealbhóirí agus mairnéalaigh agus bhí plandálacha faoi pháirtúinéireacht agus riar Manannach i gCríocha Mheiriceá.

Ní raibh longa slábhaíochta lódáilte agus oibrithe ag daoine Manannacha amháin, thángadar go dtí an t-oileán ó Learpholl le déileáil in earraí saora le malartú ar son sclábhaithe san Afraic Thiar. Ag an am a bhí ann, níor íoc na ceannaithe Manannacha na cánacha custaim gallda, ag déanamh na costas reatha a bhí acu níos saoire. Mar thoradh, fuair mórán Manannach suim shuntasach airgid agus gan dabht, bhí rath an oileáin ag an am go pointe mar gheall ar an trádáil sclábhaíochta.

Cé go bhfuil an trádáil sclábhaíochta ina cuid de stair náireach Mhanann, is fíor go ndearna sliocht na sclábhaithe tionchar ar chuma an oileáin atá ann inniu chomh maith. Is é seo cuid eile dár stair atá ag fanacht i bhfolach fós.

Rugadh é i Learpholl in 1815, bhí James Brown ina dhuine de shliocht na sclábhaithe. Tháinig sé go Manainn in 1846 i lár an bhorrtha faoin chlódóireacht agus chuir sé ar bun an nuachtán ‘Aimsir Mhanann’. Rinne sé úsáid den pháipéar le troid ar son toghchán an Cheathrair agus Fiche a bheith déanta ar bhealach daonlathach agus mar gheall air seo, rinneadh cúiseamh ar Brown, ag rá go raibh sé clúmhillteach. Dhiúltaigh Brown do leithscéal a thabhairt dóibh agus mar thoradh, thugadar 6 mhí i bpríosún dó.

Cé go raibh sé i bpríosún, choinnigh Brown ag scríobh altanna faoi shaoirse nuachtán agus an daonlathas. Ach i ndiaidh achainí ag a mhac, fuarthas go raibh James Brown á chur i bpríosún ar bhealach neamhdhlíthiúil agus fuair sé saoirse 6 seachtaine ina dhiaidh. Tamall gearr ina dhiaidh sin, chuir Brown an dlí ar an Cheathrar agus Fiche, agus fuair sé £519 i ndamáistí, timpeall £65,000 na laethanta atá ann inniu.

Níos lú ná dhá bhliain ina dhiaidh sin, tháinig an Ceathrar agus Fiche chun bheith ina chomhlacht reachtach tofa. Gan amhras, tá sé le buíochas do Brown go raibh na hathruithe polaitiúla curtha i gcrích.

Anois tá an t-am tar éis teacht le múineadh stair fhírinneach an oileáin. Ba chóir í seo a mhúineadh sna scoileanna timpeall an oileáin le tús a chur le comhrá faoin chiníochas agus neamhionannas i Manainn. Níos faide, is éigean dúinn coinneáil suas daoine mar James Brown i scéal Mhanann freisin.

Is fíor nach raibh Manainn neamhchiontach sa trádáil sclábhaíochta agus is fíor nach bhfuil Manainn neamhchiontach sa troid in aghaidh an chiníochais inniu. Is brúidiúlacht é an tost, agus is éigean dúinn a bheith ag obair in aghaidh an chiníochais ar gach bealach is féidir linn.