V.

AdeirDeir Stanihurst gurabgurbh í an ṀíḋeMhí fába cuidchuid ronnaranna do ṠláinġeShláine mac DealaDheala micmhic LóiċLóich; giḋeaḋcé ea ní fíor dó sin. Óir do réirde réir an LeaḃairLeabhair GaḃálaGhabhála, ní raiḃeraibh dode ṀíḋeMhí ann i n-aimsirin aimsir ṠláinġeShláine aċtach an aon-tuaiṫaon tuath fearainn atá láiṁláimh rele hUisneaċhUisneach, go haimsir ṪuaṫailThuathail ṫeaċtṁairTheachtmhair: agus mar adeira deir gurabgur ó ṠláinġeShláine adeirṫeara deirtear baileBaile ṠláineShláine, agus, d’ádá réir sin, gurabgurbh í an ṀíḋeMhí an ṁírmhír ronnaranna ráiniga ráinigh ó n-aóna ḃráiṫriḃbhráithre é, níor ċórachóra a ṁeasmheas gurabgurbh í ráiniga ráinigh mar roinn dó, ionáná a ṁeasmheas gurabgurbh íé CúigeaḋCúige LaiġeanLaighean ráiniga ráinigh mar roinn ċuigechuige, agus gurabgur uaiḋuaidh ainmniġṫeara ainmnítear InnḃearInbhear SláinġeSláine, ṡniġeasa shníonn trétrí lár LaiġeanLaighean go Loċ-garmanLoch Garman; agus fós gurabgur uaiḋuaidh ainmniġṫeara ainmnítear DúṁaDumha ṠláinġeShláine ré’lena ráiḋtearndeirtear Dionn-ríoġDionn Rí ar ḃruaċbhruach BearḃaBearú, idir ĊeaṫarlaċCeatharlach agus LéiṫġlinnLeithghlinn, do’n leiṫ ṫiarlaistiar do’nden ḂearḃaBhearú, agus gurabgurbh é fába longṗortlongfort coṁnuiġṫecónaithe ḋódó, agus gurabgur ann fuaira fuair bás.

Ní hiongnaḋionadh gan fios an neiṫní seo doa ḃeiṫbheith ag Stanihurst, agus naċnach facabhfaca seanċusseanchas Éireann riaṁriamh, as a mbiaḋmbeadh fios a dál aige; agus measaim naċnach mór an lorg do ḃía bhí aige orraorthu, mar go ḃfuilbhfuil sé coṁchomh ainḃfiosaċhainbhiosach sin i ndálaiḃndálaí Éireann go n-abair gurabgur i sansa MúṁainMumhain atá Ros-mic-TriuinRos Mhic Thriúin, agus gurabgur cúigeaḋchúige nó ‘ProiḃinnseProibhinse’ an ṀíḋeMhí i n-aġaiḋin aghaidh ĊambrensChambrens féin, naċnach áirṁeannn-áiríonn an ṀíḋeMhí mar ċúigeaḋchúige, agus i n-aġaiḋin aghaidh LeaḃairLeabhair GaḃálaGhabhála Éireann. Mar roinneasa roinneann Stanihurst Éire, go ndéinndéanann leaṫleath d’Ḟined’Fhine Gall ar leiṫleith, agus an leaṫleath eile d’Éirinn ó sin amaċamach idir Gall agus GaeḋealGael; agus fós mar adeira deir naċar ḃ’fiunárbh fhiú leis an gcoilíneaċgcoilíneach is lúġalú i ḃFinebhFine Gall cleaṁnascleamhnas doa ḋéanaṁdhéanamh leis an nGaeḋealnGael buḋab uaisle i nÉirinnin Éirinn, mar adeira deir ’naina ċroinicchroinic: — “An títé is ísle dode na coilíniḃcoilínigh d’ádá n-áitiġeannn-áitíonn i sansa gcúigeaḋgcúige Gallda, ní ṫiuḃraḋthabharfadh a inġeaniníon féin pósdapósta do’ndon ‘ṗrionnsaphrionsa’ is mó d’Éireannċaiḃd’Éireannaigh.” FiafraiġimFiafraím dode Stanihurst ciacé buḋab honóraiġeonóraí, buḋab huaisleuaisle, nó buḋba dísledhílse do ċoróinchoróin na SacsanSacsanach, nó ciacé buḋab feárrfhearr dode ḃarántaiḃbharántaí rele cosnaṁcosaint na hÉireann do ċoróinchoróin na SacsanSacsanach, coilíniġecoilínigh ḞineFhine Gall ’náidná na hiarlaiḋehiarlaí uaisle atá i n-Éirinnin Éirinn dode ĠallaiḃGhaill, mar atá iarla Ċille-daraChill Dara, do rinnea rinne cleaṁnascleamhnas le Mac CárrṫaiġCárthaigh riaḃaċriabhach, le hUahÓ Néill, agus le droingdrong eile d’uaisliḃd’uaisle GaeḋealGael; iarla Ur-ṀúṁanUrmhumhan le hUahÓ Briain, le Mac Giolla-ṖádraigGiolla Phádraig, [agus le hUahÓ CearḃaillCearbhaill]; iarla Deas-ṀúṁanDeasmhumhan le Mac CárrṫaiġCárthaigh Mór; agus Iarla ĊlainneChlainne Riocaird le hUahÓ Ruairc. Ní áirṁimáirím ‘uícoint’ ’náidná barúin do ḃía bhí coṁchomh uasalhuasal rele haon-ċoilíneaċhaon choilíneach d’ádá raiḃeraibh i ḃFinebhFine Gall riaṁriamh, ag ar’ar pósaḋpósadh a n-inġeanan-iníonacha go minic le huaisliḃhuaisle GaeḋealGael. Is follusfollas fós gur mioncaminice do ċuira chuir coróin na SacsanSacsanach cúram cosnaiṁcosanta agus coiméid na hÉireann ar ioċtiocht na n-iarlaḋn-iarlaí do rinnea rinne cleaṁnascleamhnas le GaeḋealaiḃGaeil ionáná ar ioċtiocht a raḃadarrabhadar dode ċoilíneaċaiḃchoilínigh i ḃFinebhFine Gall riaṁriamh. Mar sin ní ṁeasaimmheasaim créadcéard as naċnach doġéanadaoisndéanaidís cleaṁnascleamhnas le huaisliḃhuaisle Éireann aċtach munabmurar dode ḋíṁeasdhímheas ar a ḃfoluiġeaċtbhfolaíocht féin, ná’rnár ṁeasadarmheasadar gur ḃ’ḟiugurbh fhiú iad coṁ-uaislecomhuaisle GaeḋealGael doa ḃeiṫbheith i n-aina gcleaṁnasgcleamhnas.

Measaim ar olcas an teastais doḃeira thugann Stanihurst ar ÉireannċaiḃÉireannaigh, gurabgur ionċuirionchur ó ṫeisttheist é, do ḃríġde bhrí gurabgur d’aon-toisgd’aon toisc ar ḟuráileaṁfholáireamh droinge do ḃía bhí fuaṫṁarfuafar d’Éireannċaiḃd’Éireannaigh doa scríoḃscríobh go maslaiġṫeaċmaslach orraorthu; agus saoilimsílim gurabgurbh é fuaṫfuath na n-ÉireannaċnÉireannach ceud-ḃallánan chéad bhallán do ṫarrainga tharraing iar ndul i SacsaiḃSasana ar dtús doa ḋéanaṁdhéanamh léiġinnléinn dó, agus go raiḃeraibh ’naina ṫoirrċeasthoircheas bronn aige nó gur sgeiṫsceith le n-alena scríḃinnscríbhinn é, ar dtoiḋeaċtdteacht i n-Éirinnin Éirinn dó. Ní beag liom dode ċoṁarṫachomhartha fuaṫafuatha doa ḃeiṫbheith aige ar ÉireannċaiḃÉireannaigh, mar doġeiḃa fhaigheann loċtlocht ar ċoilíneaċaiḃchoilínigh ḞineFhine Gall trétrí n’árnár ḋíbirsioddhíbríodar an ĠaeḋealgGhaeilge as an tír an tan doa ruaigsiodruaigeadar an ḟoireannfhoireann do ḃía bhí ag áitiuġaḋáitiú na tíre rómparompu. AdeirDeir fós dá ḟeaḃasfheabhas dode ṫeangaiḋtheanga an ĠaeḋealgGhaeilge, an títé doa ḃlaisfeaḋbhlaisfeadh í, go mblaisfeaḋmblaisfeadh maraonmar aon rialéi doiḃeusadobhéasa na droinge d’ardar ṫeangatheanga í. CréadCéard is iontuigṫeintuigthe as soseo, aċtach go raiḃeraibh an oiread soinsin d’ḟuaṫd’fhuath ag Stanihurst d’Éireannċaiḃd’Éireannaigh gurḃ’gurbh olc leis gurabgur gaḃáltasgabháltas CríostaṁailCríostúil do rinneadara rinneadar Gaill ar Éirinn agus ar ĠaeḋealaiḃGhaeil, agus naċnach gaḃáltasgabháltas pagántapágánta. An títé, iomorroiomorra, doġnía dhéanann gaḃáltasgabháltas CríostaṁailCríostúil, is lórleor leis uṁlaċtumhlaíocht agus dísle d’ḟaġḃáila fháil ó’nón ḃfoirinnbhfoireann claoiḋteara chloítear leis, agus foireann nuaḋnua eile doa ċurchur uaiḋuaidh féin d’áitiuġaḋd’áitiú na tíre ar a dtéiddtéann ai neart mar aon rele luċtlucht na críċecríche sin. An títé fós doġnía dhéanann gaḃáltasgabháltas pagántapágánta, is eaḋea is nós dó, léirscrios doa ṫaḃairtthabhairt ar an ḃfoirinnbhfoireann claoiḋteara chloítear leis, agus foireann uaiḋuaidh féin doa ċurchur d’áitiuġaḋd’áitiú na críċecríche ġaḃasa ghabhann le neart. An títé trá doġnía dhéanann gaḃáltasgabháltas CríostaṁailCríostúil, ní ṁúċannmhúchann an teanga ḃíosa bhí roiṁeroimhe i sansa gcríċgcrích ċuireasa chuireann fa n-afaoina smaċtsmacht: agus is mar sin do rinnea rinne Uilliam ‘ConcorConcar’ ar na SacsaiḃSacsanaigh. Níor ṁúċmhúch teanga na SacsanaċSacsanach, do ḃríġde bhrí gur ḟágaiḃfhág foireann na teangaḋteanga doa ċoiméadchoimeád i sansa gcríċgcrích, ionnusionas go dtáiniggur tháinig de sin an teanga doa ḃeiṫbheith ar bun ag SacsanċaiḃSacsanaigh ó sinshin i leiṫleith. GiḋeaḋCé ea, is gaḃáltasgabháltas pagántapágánta do rinnea rinne Hengist taoiseaċtaoiseach na SacsanaċSacsanach ar na BreaṫnaċaiḃBreatnaigh, mar gur scrios sé a hurlár na Breatanna Breataine iad, agus gur ċuirchuir foireann uaiḋuaidh féin i n-aina n-áitiḃn-áiteanna; agus iar ndíbirt ċáiċcách go hiomlán dó, doa ḋíbirdhíbir a dteanga leo. Agus an nós ceudnacéanna fába mianmhian le Stanihurst doa ḋéanaṁdhéanamh ar ÉireannċaiḃÉireannaigh; óir ní féidir an teanga doa ḋíbirtdhíbirt, gan an luċtlucht d’árdar teanga í doa ḋíbirtdhíbirt: agus do ḃríġde bhrí go raiḃeraibh mian na teangaḋteanga doa ḋíbirtdhíbirt air, do ḃíbhí, mar an gceudnagcéanna, mian díbearṫadíbeartha na foirne d’árdar ṫeangatheanga í air, agus, d’ádá réir sin, do ḃíbhí fuaṫṁarfuafar d’Éireannċaiḃd’Éireannaigh; agus mar sin, níor ḃ’ionġaḃṫaníorbh inghafa a ṫeisttheist ar ÉireannċaiḃÉireannaigh.

DoġeiḃFaigheann, mar an gceudnagcéanna, Stanihurst loċtlocht ar ḃreiṫeaṁnaiḃbhreithiúna tuaiṫetuaithe na hÉireann agus ar a leaġaiḃlianna: giḋeaḋcé ea is iongnaḋionadh liom mar fuair ann féin loċtlocht d’ḟaġḃáila fháil ionntaiontu, agus naċarnár ṫuigthuig ceaċtarceachtar díoḃdíobh ná an teanga a raiḃeraibh ealaḋaealaín gaċgach aicme ḋíoḃdíobh, ar mbeiṫmbeith ḋódó féin aineolaċaineolach ainḃfiosaċainbhiosach i sansa nGaeḋeilgnGaeilge fába teangatheanga dóiḃ-seandóibhsean, agus i n-aina raiḃeraibh an breiṫeaṁnasbreithiúnas tuaiṫetuaithe agus an leiġeasleigheas scríoḃṫascríofa. Óir ní raiḃeraibh ar cumas dó-sandósan an breiṫeaṁnasbreithiúnas tuaiṫetuaithe nó an leiġeasleigheas doa léiġeaḋléamh i sansa teangaiḋteanga i n-aina raḃadarrabhadar, agus dá léiġṫíléití dó iad, ní raiḃeraibh tuigsetuiscint aige orraorthu. Measaim, d’ádá réir sin, gurabgurb ionann dáil dó ag díommolaḋdímholadh an dá ealaḋanealaín doa luaiḋeamarluamar, agus dáil an daill doa ḋíommolfaḋdhímholfadh daṫdath eudaiġéadaigh seaċseach a ċéilechéile: óir mar naċnach féadannbhféadann an dall breaṫnuġaḋbreathnú doa ḋéanaṁdhéanamh idir an dá ḋaṫdhath, do ḃríġde bhrí naċnach faiceannbhfeiceann ceaċtarceachtar díoḃdíobh, mar an gceudnagcéanna, níor ḃ’ḟéidirníorbh fhéidir leiseanleis-sean, breiṫeaṁnasbreithiúnas doa ḋéanaṁdhéanamh idir an dá ealaḋainealaín reaṁráiḋteréamhráite, do ḃríġde bhrí ná’rnár ṫuigthuig riaṁriamh na leaḃairleabhair i n-aina raḃadarrabhadar scríoḃṫascríofa, agus fós ná’rnár ṫuigthuig na hollaṁainhollúna d’ár ḃ’ealaḋaindarbh ealaín iad, do ḃríġde bhrí gurḃ’gurbh í an ĠaeḋealgGhaeilge aṁáinamháin fába teangatheanga ḋíleasdhílis dóiḃdóibh, agus go raiḃeraibh seisean tríd agus tríd aineolaċaineolach innteinti.

DoġeiḃFaigheann fós loċtlocht i n-aosin aos seanmasheinm na gcláirseaċgcláirseach i n-Éirinnin Éirinn, agus adeirdeir naċnach raiḃeraibh ceol ionntaiontu. Is cosṁailcosúil naċarnár ḃreiṫeaṁbhreitheamh éiseaneisean ar ċeolcheol ’san mbioṫar bith, agus go háiriṫeháirithe ar an gceol nGaeḋealaċGaelach, ar mbeiṫmbeith aineolaċaineolach i snasna riaġlaċaiḃrialacha ḃeanasa bhaineann risleis dó. SaoilimSílim naċarnár ṫuigthuig Stanihurst gurabgurbh aṁlaiḋamhlaidh do ḃía bhí Éire ’naina ríoġaċtríocht ar leiṫleith léi féin, aṁailamhail doṁandomhan mbeagbeag, agus na huaisle agus na hollaṁainhollúna do ḃía bhí innteinti i n-allódanallód, gur ċumadarchumadar breiṫeaṁnasbreithiúnas, leiġeasleigheas, filiḋeaċtfilíocht agus ceol agus riaġlaċaiḃrialacha cinnte riuleo doa ḃeiṫbheith ar bun i n-Éirinnin Éirinn: agus mar sin níor ċneasdachneasta ḋó-sandósan breiṫeaṁnasbreithiúnas mearḋánameargánta doa ḋéanaṁdhéanamh [nó doa ḃreiṫbhreith] ar ċeolcheol na hÉireann d’áá loċtuġaḋlochtú. Is iongnaḋionadh liom naċarnár léiġléigh Cambrens i sansa naoṁaḋnaoú caibidil deugdéag, mar a molann ceol na n-ÉireannaċnÉireannach, aċtach munabmurarbh eaḋea do ċuira chuir roiṁeroimhe céim doa ḃreiṫbhreith tarthar ĊambrensChambrens ag cáineaḋcáineadh na n-ÉireannaċnÉireannach: óir ní ḟuilníl níḋní ’san mbioṫar bith is mó i n-aina molann Cambrens ÉireannaiġÉireannaigh ionáná i sansa gceol nGaeḋealaċGaelach. Ag soseo mar adeira deir i sansa gcaibidil ċeudnachéanna: — “I n-aḋḃaḋaiḃIn adhbha ceoil aṁáinamháin doġeiḃima fhaighim díċealldícheall an ċiniḋchine seo soṁoltasomholta, mar a ḃfuilbhfuil tarthar an uile ċineaḋchine d’ádá ḃfacamarbhfacamar cliste go doiṁeastadomheasta.” Ag soseo mar adeira deir fós do réirde réir na caibidilecaibidle ceudnacéanna an tuarasgḃáiltuarascáil doḃeira thugann ar an gceol nGaeḋealaċGaelach, ag aá ṁolaḋmholadh: — “DoġniḋṫearDéantar a n-oirfide (ar sé) iomlán oireaṁnaċoiriúnach le luas taiġiuirtaidhiúir, le coṁṫromcothrom eugcosṁailéagsúil, agus le coiṁṫeaċtcomhtheacht ainḟreagarṫaċainfhreagrach ré ċéilele chéile.” As soseo is iontuigṫeintuigthe, dode ṫeisttheist ĊambrensChambrens, gurabgur breugaċbréagach do Stanihurst a ráḋrá naċnach bímbíonn ceol i sansan oirfide ÉireannaiġÉireannach. Ní fíor dó, mar an gceudnagcéanna, an níḋní adeira deir gurabgur dall doa ḃídísbhídís urṁórformhór aosaaos seanmasheinm na hÉireann; óir is follusfollas an tan roa scríoḃscríobh seisean a stáirstair, gurabgur lia neaċneach súileaċsúileach do ḃía bhí rele seinm i n-Éirinnin Éirinn ionáná duine dall, agus mar sin ó sinshin i leiṫleith, agus anois, bíoḋbíodh a ḟiaḋnaisefhianaise sin ar ár luċtlucht coṁaimsirecomhaimsire.

Tuig, a léaġṫóirléitheoir, go raḃadarrabhadar trí heasbaḋaeaspa ar Stanihurst rele scríoḃaḋscríobh stáirestair na hÉireann as ná’rnár ċóirchóir cion stáraiḋestaraí doa ṫaḃairtthabhairt air. Ar dtús, do ḃíbhí sé ró-óg, ionnusionas naċnach raiḃeraibh uain aige ar ċuartuġaḋchuardach doa ḋéanaṁdhéanamh ar ṡeanċussheanchas na críċecríche seo ar ar’ar ġaḃghabh dode láiṁláimh scríoḃaḋscríobh. An dara heasbaiḋheaspa, do ḃíbhí sé dall aineolaċaineolach i dteangaiḋdteanga na tíre i n-aina raiḃeraibh seanċusseanchas agus seandála na críċecríche, agus gaċgach foirne d’árdár áitiġáitigh innteinti; agus mar sin, níor ḃ’ḟéidirníorbh fhéidir dó a ḃfiosbhfios doa ḃeiṫbheith aige. An treas easbaiḋeaspa, do ḃíbhí sé uaillṁianaċuaillmhianach, agus d’ádá réir sin, do ḃíbhí súil aige le meuduġaḋméadú d’ḟaġḃáila fháil ó’nón droingdrong lér’lenar gríosaḋgríosaíodh é le scríoḃaḋscríobh go holc ar Éirinn: agus fós, rele linn ḃeiṫa bheith ’naina ṡagartshagart ’naina ḋiaiḋdhiaidh sin dó, do ġeallgheall gairm tarar ais doa ḋéanaṁdhéanamh ar ṁóránmhórán dode na neiṫiḃnithe maslaiġṫeaċamaslacha doa scríoḃscríobh ar Éirinn, agus doċluinimcluinim go ḃfuilbhfuil sé i gclóḋgcló anois re n-alena ṫaisbéanaḋthaispeáint i n-Éirinnin Éirinn.

AdeirDeir Stanihurst an tan ḃída bhíonn ÉireannaiġÉireannaigh ag coṁraccomhrac, nó ag bualaḋbualadh a ċéilechéile, go n-abraidndeir siad mar ċoṁaircchomhairc dode ġuṫghuth árdard, ‘ṖaroPharo, ṖaroPharo,’ agus saoiliḋsíleann seisean gurabgur ó’nón ḃfocalbhfocal soseo ‘ṖaraoFaró,’ fáab hainmainm do ríġrí Éigiptena hÉigipte ċleaċtaida chleachtann siad mar ċoṁaircchomhairc é: giḋeaḋcé ea ní fíor dó sin, óir is ionann é agus ‘faire, faire ó,’ nó ‘ó faire,’ ag aá ráḋrá risleis an rannroinn eile ḃeiṫa bheith ar a gcoiméadgcoimheád, aṁailamhail adeira deir an FrancaċFrancach ‘garda, garda,’ an tan doċía fheiceann a ċoṁarsachomharsa i nguais.